Porodične kompanije su svepristutne na globalnom tržištu. Preko 60% svih kompanija u najvećem broju nacija su klasifikovane kao porodične kompanije (Carrigan & Buckley 2008) i porodični biznis čini čak 80-98% cjelokupnog poslovanja širom svijeta (Poza 3.0. 2010). Već prema ovih podacima možemo reći da su porodična poduzeća vitalna komponenta ekonomskog zdravlja većine zemalja.

Prema statistici iz SAD-a, porodične kompanije broje oko 80% od svih poslovnih subjekata, zapošljavaju 80% radne snage i proizvode preko 50% GDP-a (Duh 2009). Preko 60% kompanija koje kotiraju na tržištu kapitala SAD-a su porodične kompanije (Poza 3.0. 2010). U zapadnoj Evropi, Južnoj i istočnoj Aziji, Bliskom Istoku, Južnoj Americi, i Africi, većina preduzeća kojima se javno trguje su porodične (Bukart 2003). Njihova dominantnost se može vidjeti i prema podacima da broj registrovanih porodičnih kompanija iznosi 95% u Indiji, Južnoj Americi i Bliskom Istoku (Cadbury 2000).

Značaj ističe i Evropska komisija, u svojoj publikaciji o poduzetništvu u Evropi govore da porodične kompanije igraju ključnu ulogu u stimulisanju poduzetničke kulture i daju doprinos gotovo svakoj naciji. Procjenjuje se da je oko 17 miliona porodičnih kompanija u Evropi (Carrigan
& Buckley 2008). Prema konačnom izvještaju Evropske komisije (2009) oko 70-80 % svih preduzeća u Evropi jesu porodične kompanije.

Prema spomenutom izvještaju (2009) evropske komisije porodične kompanije igraju veliku ulogu u zapošljavanju, oko 40 % – 50 % cjelokupnog zapošljavanja u Evropi ide na račun porodičnih kompanija. U nekim zemljama taj broj iznosi čak više od 70%.

Evropske porodične kompanije čine 40% prometa u privatnom sektoru, dok je njihov udio u
nacionalnom GDP-u kreće od 20% na oko 70%. Ovaj raspon je veliki, obzirom da mali broj zemalja raspolaže podacima o doprinosu porodičnih kompanija. Dok u Sloveniji 46-58% malih i srednjih preduzeća se klasifikuju kao porodične, ovaj udio iznosi 70% u Ujedinjenom Kraljevstvu, ili 80-95% u Češkoj ili Turskoj. S druge strane, porodični biznis u zemljama Evrope je dominantan u sektoru malih i srednjih preduzeća, a osobito mikro preduzeća s manje od 10 zaposlenih.

Bitno je napomenuti da sve porodične kompanije ne spadaju u kategoriju malih i srednjih preduzeća, mnoge se mogu pohvaliti i veličinom. Istraživanja potvrđuju da je u Luksemburgu, Norveškoj i Švedskoj 30% najvećih kompanije su zapravo porodične, a u Beligiji ovaj procenat iznosi čak oko 50% (European Commision, 2009). Prema Fobes-ovoj listi 500 najuspješnijih kompanija njih 30-35% su porodični biznisi, poznati primjeri su Michelin, Levi Straus, Ford Motors i Mars Candies (Reece 2003).

Na evropskom tržištu kapitala je značaj porodičnih kompanija, također, jasno vidljiv. U Thomsonovoj finansijskoj studiji za Newsweek imamo poređenje šest najuticajnijih berzanskih indexa u Evropi. Dokazano je da su porodične kompanije nadmašile svoje neporodične suparnike u svakom od ovih indexa, od londonskog FTSE do madridskog IBEX-a. Istraživanje je rađeno na takav način da su Thomson Financial stvorili jedinstven index za porodične i neporodične kompanije u svakoj zemlji koje su pratili preko 10 godina do 2003. godine. Porodične kompanije su nadmašile svoje ne porodične kolege značajno, na primjer u Njemačkoj porodični index se povećao za 206%, dok su dionice neporodičnih kompanija porasle samo za 47 %. Rezultati su gotovo isti bili u Francuskoj, Švicarskoj, Engleskoj, Španiji i Italiji (IFC 2007, str. 76).

Što se tiče ekonomskog značaja porodičnog biznisa zemalja zapadnog Balkana, evropska komisija je radila istraživanje za Sloveniju i Hrvatsku.
Koncept porodičnog biznisa je za zemlje zapadnog Balkana nov. Nakon ostvarivanja samostalnosti država na Balkanu dolazilo je do dramatičnog rasta malih i srednjih preduzeća. Mikro preduzeća, mala i srednja preduzeća su prepoznata u tranzicijskim ekonomijama kao motori za ekonomski oporavak, zbog otvaranja novih radnih mjesta i stvaranja poduzetničke tradicije (Duh 2009).

Postoji nekoliko istraživanja malih i srednjih preduzeća u Sloveniji koja pokušavaju odrediti procentualno učešće podoričnih kompanija u sektoru malih i srednjih preduzeća. Sva istraživanja se kreću oko 40-80% zastupljenosti porodičnih kompanija. Naime, prema tim podacima porodične kompanije su odgovorne za barem 26% zaposlenosti i doprinose barem 30% GDP-u (European Commission 2009).
Kako u Hrvatskoj ne postoje empirijska istraživanja na ovu temu, vrlo je teško odrediti značaj porodičnih kompanija u ovoj državi. Kako je ranije rečeno, praksa je da su većinom mala i srednja preduzeća porodična, evopska komisija je u svom istraživanju navela da je 99,4% svih preduzeća u Hrvatskoj u kategoriji malih i srednjih preduzeća, koja zapošljavaju 72,8% zaposlenih i doprinose 40% GDP-a (European Commission 2009). Koliko se ovih podataka tačno odnosi na porodične kompanije teško je odrediti.

Nažalost, trenutno nema načina da se u Bosni i Hercegovini, kao ni u zemljama regiona, statistički razdvoje podaci za pravne oblike preduzeća i porodične kompanije. Pravni okvir BiH, kao i susjednih zemalja, ne definiše ekonomski koncept porodičnog biznisa.
Prema podacima Agencije za statistiku BiH procjenjuje se da u Bosni i Hercegovini ima više od 80.000 profitnih i neprofitnih organizacija. Međutim, na adekvatnost procjene djeluje i činjenica da ne poznajemo tačan broj registriranih, a neaktivnih kompanija kao ni broj ugašenih malih i srednjih preduzeća, iz tog razloga je trenutno teško odrediti statistički značaj porodičnih kompanija za ekonomiju Bosne i Hercegovine.

Najveći broj porodičnih kompanija na našim prostorima se još uvijek nalaze u vlasništvu i kontroli osnivača. Dok je veliki broj porodičnih kompanija u Evropi prošlo generacijski transfer, na prostorima zapadnog Balkana taj broj se kreće ispod 20% i pripisuje se relativno mladoj poduzetničkoj praksi (European Commission 2009). Mnoge kompanije upravo sada nailaze na proces nasljeđivanja, ali prilikom male posvećenosti ovoj tematici teško je biti optimističan, posebno kada se u obzir uzme podatak da samo 30% kompanija preživi transfer iz prve u drugu generaciju, statistika za naredne generacijske transfere je još pesimističnija. Obzirom da je razvoj porodičnog biznisa za države u tranziciji od ključnog značaja, definitivno je neophodno da se ulažu sredstva za podizanje svijesti i za podršku kao glavnog stuba ekonomskog napretka.

Autorka: Dženana Katica, MBA
Koautor: Dragan Močević